Tóm tắt: Nhiều nghiên cứu gần đây chỉ ra rằng tiếp xúc với ô nhiễm không khí, đặc biệt là ôzôn và các hạt mịn (PM2.5), trong những năm đầu đời làm tăng nguy cơ trẻ bị hen phế quản và triệu chứng khò khè. Bài viết này tổng hợp bằng chứng khoa học mới, giải thích cơ chế sinh lý có thể, liên hệ với biến đổi khí hậu và đô thị hóa, rồi so sánh chính sách kiểm soát ô nhiễm ở những nơi đi trước - nhằm gợi ý những hành động khả thi để giảm nguy cơ cho trẻ em.
Nhiều nghiên cứu gần đây chỉ ra rằng tiếp xúc với ô nhiễm không khí, đặc biệt là ôzôn và các hạt mịn (PM2.5), trong những năm đầu đời làm tăng nguy cơ trẻ bị hen phế quản và triệu chứng khò khè (Ảnh minh họa)
Một nghiên cứu đoàn hệ lớn vừa công bố trong JAMA Network Open theo dõi trẻ em từ lúc sinh đến tuổi mẫu giáo cho thấy: tiếp xúc với mức ôzôn cao hơn trong khoảng 0–2 tuổi làm tăng đáng kể nguy cơ chẩn đoán hen và triệu chứng khò khè ở độ tuổi 4–6. Nghiên cứu phân tích dữ liệu khoảng 1.188 trẻ từ nhiều tiểu bang ở Hoa Kỳ, và ước tính rằng mỗi gia tăng 2 phần tỷ (ppb) nồng độ ôzôn trung bình trong giai đoạn nhạy cảm này tương quan với mức tăng rủi ro hen khoảng 30% hoặc hơn. Điều đáng chú ý là mức trung bình ôzôn quan sát được ở nhóm nghiên cứu (khoảng 26 ppb) vẫn thấp hơn nhiều so với ngưỡng của một số tiêu chuẩn quốc gia, nhưng vẫn đủ để tác động lên sức khỏe hô hấp của trẻ.
Ý nghĩa: phát hiện này nhấn mạnh rằng “mức ôzôn tương đối thấp” theo tiêu chuẩn kỹ thuật không có nghĩa là “an toàn” cho tất cả các nhóm dân số - đặc biệt là trẻ nhỏ có phổi và hệ miễn dịch đang phát triển.
Các bằng chứng dịch tễ học và mô hình sinh học cho thấy vài nhóm chất ô nhiễm ngoài trời đóng vai trò quan trọng:
Ôzôn (O₃): oxy hoá mạnh, gây tổn thương tế bào biểu mô đường thở, kích ứng và viêm mạn tính - đặc biệt ảnh hưởng đến trẻ nhỏ khi phổi đang phát triển. Nghiên cứu gần đây đã chỉ ra mối liên hệ giữa ôzôn thời kỳ đầu đời và hen/khò khè ở trẻ.
Hạt mịn (PM2.5): có khả năng thâm nhập sâu vào phổi, kích hoạt phản ứng viêm, làm tăng tính phản ứng đường thở và thúc đẩy phát triển hoặc nặng lên của hen. WHO và nhiều nghiên cứu lớn xếp PM2.5 là yếu tố rủi ro hàng đầu cho bệnh hô hấp.
Nitrogen dioxide (NO₂): phát sinh nhiều từ giao thông động cơ - liên quan tới tần suất và mức độ nặng của hen, đặc biệt ở khu vực đô thị đông dân.
Khói thuốc và khói đốt sinh hoạt: là nguồn ô nhiễm trong nhà quan trọng, góp phần làm tăng nguy cơ mắc hen ở trẻ em, đặc biệt ở các nước thu nhập thấp.
Tổng thể, những bằng chứng này cho thấy không chỉ một chất đơn lẻ mà “hỗn hợp” ô nhiễm (mixtures) có thể tương tác tạo ra rủi ro lớn hơn, và trẻ em thường chịu tác động nặng nề hơn người lớn do tần suất thở cao hơn và hệ miễn dịch/chức năng phổi chưa trưởng thành.
Tiếp xúc ô nhiễm trong những giai đoạn phát triển sớm có thể ảnh hưởng qua các cơ chế sau:
Tổn thương biểu mô phế quản: các chất oxy hoá (như ôzôn) gây tổn thương tế bào phủ đường thở, làm mất chức năng hàng rào bảo vệ và kích hoạt quá trình viêm.
Kích hoạt phản ứng miễn dịch: ô nhiễm làm lệch hướng đáp ứng miễn dịch (ví dụ tăng Th2) - điều vốn liên quan đến cơ chế bệnh sinh hen.
Thay đổi phát triển cấu trúc phổi: trong thời kỳ sinh trưởng, tổn thương lặp lại có thể dẫn tới cấu trúc đường thở nhỏ hơn hoặc tính phản ứng đường thở tăng - tiền đề của hen mạn tính.
Tương tác với yếu tố gia đình và xã hội: chế độ dinh dưỡng, tiếp xúc với khói thuốc trong nhà, nghèo đói, và điều kiện nhà ở góp phần khuếch đại rủi ro.
Kết quả là trẻ tiếp xúc sớm có thể phát triển hen sớm (early-onset asthma), kèm nguy cơ tiến triển sang bệnh mạn tính kéo dài suốt đời.
Biến đổi khí hậu làm tăng tần suất các đợt nắng nóng và điều kiện thuận lợi cho hình thành ôzôn mặt đất (ground-level ozone), dẫn tới nồng độ ôzôn cao hơn vào mùa nóng và kéo dài hơn. Điều này làm tăng tiếp xúc của trẻ em với ôzôn ở các vùng đô thị.
Đô thị hóa và giao thông tăng mật độ xe cộ, dẫn đến tăng phát thải NO₂ và PM2.5 - hai chất được liên hệ chặt chẽ với hen ở trẻ. Khu vực đô thị đông đúc cũng thường đi kèm với bề mặt bê tông, ít cây xanh, làm giảm khả năng phân tán ô nhiễm.
Sự tập trung dân cư dễ tổn thương: nhiều gia đình có thu nhập thấp sống gần đường cao tốc hoặc khu công nghiệp, chịu tải ô nhiễm cao hơn và ít tiếp cận các dịch vụ y tế sớm. Điều này tạo ra bất công môi trường trong bệnh hen.
Những xu hướng này cho thấy việc kiểm soát ô nhiễm không thể tách rời chính sách khí hậu, quy hoạch đô thị và quản lý giao thông.
Một số vùng lãnh thổ đã triển khai chính sách hiệu quả giảm tải ô nhiễm và cho thấy lợi ích sức khỏe:
Liên minh châu Âu (EU): đã đạt thỏa thuận tăng cường tiêu chuẩn chất lượng không khí, với mục tiêu giảm giới hạn PM2.5 và NO₂ tiến gần đến khuyến nghị của WHO - động thái này hướng tới giảm gánh nặng bệnh tật liên quan đến ô nhiễm.
Quy định giao thông và khí thải: các thành phố lớn ở châu Âu và Bắc Mỹ áp dụng vùng không khí sạch (low-emission zones), hạn chế xe cơ giới cũ, khuyến khích phương tiện không phát thải và giao thông công cộng. Những biện pháp này làm giảm phơi nhiễm NO₂ và PM2.5.
Giám sát môi trường và cảnh báo công chúng: hệ thống cảnh báo chất lượng không khí (AQI) giúp gia đình biết khi nào nên hạn chế hoạt động ngoài trời cho trẻ em - đặc biệt quan trọng trong những đợt ôzôn cao.
Bài học trung tâm: các chính sách có hiệu quả thường kết hợp pháp luật môi trường chặt chẽ, quản lý giao thông, đầu tư xanh cho đô thị (cây xanh, không gian mở), và chương trình hỗ trợ cộng đồng dễ tổn thương.
Dựa trên bằng chứng và chính sách quốc tế, dưới đây là một số khuyến nghị thiết thực mà gia đình, nhà trường và nhà quản lý có thể cân nhắc:
Cha mẹ và người chăm sóc: theo dõi chỉ số chất lượng không khí (AQI) địa phương; hạn chế cho trẻ vận động ngoài trời khi AQI cao; tránh để trẻ tiếp xúc khói thuốc; cải thiện thông gió trong nhà nếu có nguồn ô nhiễm trong nhà.
Nhà trường: giảm hoạt động thể chất ngoài trời trong những ngày ô nhiễm cao; đặt cây xanh quanh sân trường để giảm bụi và cải thiện vi khí hậu; giáo dục trẻ về cách bảo vệ sức khỏe hô hấp.
Ngành y tế và cộng đồng: tăng cường chương trình sàng lọc và chẩn đoán hen sớm, đặc biệt tại các khu vực có ô nhiễm cao; chủ động tư vấn cho gia đình có trẻ có nguy cơ.
Nhà quản lý và hoạch định chính sách: áp dụng tiêu chuẩn khí thải nghiêm ngặt, thiết lập vùng hạn chế phương tiện phát thải, khuyến khích giao thông công cộng và năng lượng xanh; theo dõi và minh bạch dữ liệu chất lượng không khí.
Mặc dù bằng chứng ngày càng rõ ràng, vẫn tồn tại một số hạn chế:
Nhiều nghiên cứu dùng phương pháp ước lượng phơi nhiễm dựa vào trạm quan trắc hoặc mô hình hoá không khí, có thể không phản ánh tốt phơi nhiễm thực tế cá nhân (đặc biệt trong nhà).
Khó phân tách hiệu ứng độc lập của từng chất ô nhiễm vì chúng thường đồng thời tồn tại; do đó cần phân tích hỗn hợp ô nhiễm để hiểu cơ chế tương tác.
Cần thêm nghiên cứu dài hạn để theo dõi liệu hen khởi phát sớm liên quan tới ô nhiễm có dẫn tới bệnh mạn tính suốt đời hay không (một số nghiên cứu đã gợi ý mối liên hệ với sức khỏe phổi ở tuổi trưởng thành).
Bằng chứng gần đây - trong đó có một nghiên cứu đoàn hệ lớn đăng trên JAMA Network Open - làm nổi bật mối liên quan giữa tiếp xúc ôzôn và các chất ô nhiễm khác trong giai đoạn 0–2 tuổi và tăng nguy cơ hen phế quản, khò khè ở trẻ. Điều này đặt ra yêu cầu cấp bách: ngoài chăm sóc y tế và chẩn đoán sớm, chúng ta cần những chính sách môi trường mạnh mẽ hơn, quy hoạch đô thị thông minh và can thiệp cộng đồng để giảm tiếp xúc ô nhiễm cho nhóm dân số dễ tổn thương nhất - trẻ em. Các biện pháp từ cá nhân đến chính sách đều đóng vai trò phối hợp để bảo vệ thế hệ tương lai khỏi gánh nặng bệnh hen phế quản.
Để lại SỐ ĐIỆN THOẠI , chúng tôi sẽ gọi điện tư vấn riêng cho bạn
Trang cộng đồng cùng nhau chia sẻ kinh nghiệm điều trị các bệnh lý hô hấp. Các thông tin trên website dùng dể tham khảo, khi áp dụng nên hỏi ý bác sĩ chuyên khoa. Chúng tôi không chịu bất cứ trách nhiệm nào do tự ý sử dụng các thông tin trên website gây ra.
Bản quyền © 2018 thuộc benhhen.vn
